SARUFI ZA KISWAHILI

 Sarufi za Kiswahili

SARUFI

Sarufi nimfumo na kanuni za lugha

zinazomwezesha mtumiaji wa lugha kuitumia lugha

husika kwa usahihi. Mfumo huo humwezesha

mzungumzaji kutunga sentensi zisizo na kikomo

ambazo hukubalika na wazawa wa lugha

wanaoifahamu lugha hiyo barabara. Hivyo ni dhahiri

kwamba kila lugha ya mwanadamu huwa na

mpangilio na sheria zinazoilinda ili kuifanya kuwa

toshelevu na sanifu, na uzingatiwaji wa kanuni na

taratibu hizo kwa mtumiaji humfanya na

kumtambulisha kama mmilisi wa lugha hiyo.

Sheria za lugha zimegawanyika katika

makundi manne yanayojulikana kama matawi ya

Sarufi ambayo ni pamoja na; matamshi, maumbo,

muundo na maana.

1. SARUFI MATAMSHI

Sarufi matamshi ni tawi la sarufi ambalo

limejikita katika kuchunguza sauti na

matamshiyanayotumika katika lugha Fulani na

kulinda matumizi sahihi ya matamshi hayo baina ya

watumiaji wa lugha hiyo. Lugha ya Kiswahili kama

zilivyokuwa lugha zote duniani ina matamshi ya aina

mbili; Irabu na konsonanti.

A. Irabu

Irabu ni aina ya vitamkwa ambavyo

hutolewa pasi na kuwepo kizuizichochote katika

mkondo hewa utokao mapafuni ukipitia katika

chemba ya kinywana chemba ya pua kwenda nje.

Lugha ya Kiswahili inazo Irabu tano ambazo ni; /

a/, /e/, /i/, /o/, na /u/.

B. Konsonanti

Konsonanti ni aina ya sauti ambazo

hutamkwa kwa kuzuia mkondo hewa kutoka

mapafuni, ukipitia chemba ya kinywa na chemba ya

pua kwenda nje. Katika lugha ya Kiswahili zipo

jumla ya konsonanti zifuatazo; /b/, /ch/, /d/, /dh/, /

f/, /g/, /gh/, /h/, /j/, /k/, /l/, /m/, /n/, /ny/, /ng'/, /

p/, /r/, /s/, /sh/, /t/, /th/, /v/, /w/, /y/ na /z/.

2. SARUFI MAUMBO

Hili ni tawi la sarufi ambalo hujishughulisha

na uchunguzi wa maumbo mbalimbali ya maneno

katika lugha ya Kiswahili. Maumbo hayo ni; silabi,

mofimu na neno lenyewe.

A. Silabi

Silabi ni kipashio cha kifonolojia

kinachohusu matamshi ambacho kwacho sauti za

Lugha hutamkwa mara moja kwa pamoja kama

fungu moja la sauti. Kuna aina mbili za silabi, yaani

silabi fungenasilabi huru. Silabi huru ni zile ambazo

huishia na irabu.

Kwa mfano; la, ma, kwa, mba, n.k.

Ilhali silabi funge ni zile zinazoishia na

konsonanti ambapo katika lugha ya Kiswahili ni

nadra kuzipata maana lugha hii inatumia silabi huru

lakini hupatikana katika maneno ya Kiswahili

yanayokopwa kutoka katika lugha nyingine.

Kwa mfano: alhamisi – a-l-ha-mi-si; taksi

- ta-k-si

Miundo ya Silabi za Kiswahili

a. Muundo wa irabu peke yake (I) - Yapo maneno

katika lugha ya Kiswahili yanayoundwa na irabu

peke yake kama silabi. Mfano; u+a = Ua, o+a = Oa,

a+u = Au, n.k.

b. Muundo wakonsonanti pekee (K) – Kiswahili hakina

maneno mengi yanayoundwa na silabi pekee

isipokuwa maneno machache ambayo huwa ni ya

nazali /M/ na /N/ na huwa zinatumika ama

mwanzoni au katikati ya neno. Mfano; m+ke = Mke,

m+bwa = Mbwa, n+chi = N chi n.k.

c. Muundo wa konsonanti na irabu (KI) – Katika

muundo huu konsonanti hutangulia irabu. Mfano; b

+a = Ba, k+a = Ka n.k.

d. Muundo wa konsonanti mbili na irabu (KKI) – Katika

muundo huukonsonanti mbili hutangulia irabu. Mara

nyingi konsonanti ya pili huwa ni kiyeyusho. Mfano;

k+w+a = Kwa, m+w+a = Mwa, b+w+a = bwa, n+d

+e = Nde, n.k.

e. Muundo wa konsonanti tatu na irabu (KKKI) –

Muundo wa namna hii hujitokeza katika maneno

machache. Mfano; Ba mbwa, Tingw a, Tindwa,

Mbw a, n.k.

f. Muundo wa silabi funge – Huu hujitokeza katika

maneno machache ambayo huwa ya mkopo. Mfano;

Il-ha-li = Il hali, Lab-da = Lab da

B. Mofimu

Mofimu ni kipashio kidogo kabisa cha

lugha ambacho kina uwezo wa kusitiri maana ya

neno ambalo kwalo limeundwa. AU ni kipashio

kidogo kabisa cha lugha chenye maana kisarufi.

AINA ZA MOFIMU

Mofimu huru ni aina ya mofimu ambayo

huweza kusimama pekee na kujitosheleza kimaana

yaani huwa na sifa ya neno. Mfano; mama, Baba,

Dada, Kaka, Mjomba, Shangazi n.k. Kwa kuangalia

utagundua kuwa mofimu huru haziwezi

kugawanyika zaidi na kubeba maana kisarufi, kwa

maana kwamba mofimu 'baba' ikigawanywa ba-ba,

'ba' hii haina maana yoyote kisarufi zaidi ya kuwa

silabi.

Mofimu tegemezi ni aina ya mofimu

ambayo huweza kuvunjwavunjwa na kubeba maana

kisarufi, mofimu tegemezi hutegemeana ili kuleta

maana kamili ya neno.

Mfano; neno 'anakula' limeundwa na

mofimu zifuatazo:- [a-na-kul-a] ambazo kila moja

hubeba dhana Fulani ya kisarufi.

VIAMBISHI

Ni mofimu zinazopachikwa nyuma au

mbele ya mzizi wa neno ili kubadilisha dhana ya

neno. Kwa kuwa mofimu hizo hupachikwa sehemu

mbili tofauti, tunapata aina mbili za viambishi kwa

mujibu wa nafasi zake katika nenoyaani; viambishi

awaliambavyo hupachikwa mwanzoni au nyuma ya

mzizi wa neno,viambishi katiambavyo hupachikwa

katikati ya neno (Kiswahili hakina viambishi hivi) na

viambishi tamatiambavyo hivi hupachikwa mbele au

mwishoni mwa mzizi wa neno. Mfano:

VIAMBISHI

AWALI

MZIZI WA

NENO

VIAMBISHI

TAMATI NENO JIPYA

A na chez ew a Anachezewa

Wa li chez ean a Walichezeana

Tu ta chez e a Tutachezea

1. Viambishi awali Hivi hupachikwa kabla ya mzizi wa

neno na huwa ni vya aina tisa:

i. Viambisha awali vya nafsi- hivi hudokeza

upatanishi wa nafsi katika kitenzi, zipo nafsi tatu,

nafsi ya kwanza, ya pili, nay a tatu.

NAFSI UMOJA UWINGI

Ya Kwanza Ni- Tu-

Ya Pili U- M-

Ya Tatu A- Wa-

Mfano: Ni nalima, Tu nacheza

ii. Viambishi awali vya ngeli — hivi hupatikana

mwanzoni mwa nomino au vivumishi ili kudokeza

hali ya umoja na uwingi.

Mfano: Mtu (umoja) — Watu (uwingi); Msafi (umoja)

– Wasafi (uwingi)

iii. Viambishi awali vya ukanushi - hivi hudokeza hali

ya uhasi wa tendo. Huwakilishwa na mofimu (ha-)

na (si-)

Mfano: Amekula (uyakinifu) – Hajala (ukanushi),

Nakula (uyakinifu) – Sili (ukanushi)

iv. Viambishi awali vya Njeo - hivi hudokeza nyakati

mbalimbali ambazo ni wakati uliopita, uliopo na ujao.

NYAKATI MOFIMU

Uliopo -na-

Uliopita -li-

Ujao -ta-

Mfano: Mli tuona, Uta kuja

v. Viambishi awali vya hali — hivi hudokeza hali mbili

za nyakati ambazo ni mazoea ambayo

huwakilishwa na mofimu {hu} na timilifu

inayowakilishwa na mofimu {me}.

Mfano: Hu cheza, Ame lima

vi. Viambishi awali vya masharti — hivi hudokeza hali

ya masharti au uwezekano katika tendo. Mofimu

hizo ni kama –ki-, nge-, ngali- n.k.

Mfano: Uki ja, Unge kuja, Angali mkuta

vii. Kiambishi cha urejeshi wa mtenda (kiima) — mhiki

hudokeza urejeshi wa nomino inayotenda katika

kitenzi.

Mfano: Aliye kuja {-ye-} hudokeza urejeshi wa

mtenda.

viii. Kiambishi kiwakilishi cha mtendwa au mtendewa

(shamirisho) — hivi huwakilisha mtendwa au

mtendewa wa jambo.

Mfano; Nili mpiga, Uli ukata, Nime ipenda,

Wame ni teta.

ix. Kiambishi awali cha kujirejea (kujitendea) — hiki

huwakilishwa na mofimu (-ji-)

Mfano: ku jipenda

2. Viambishi tamati — Hivi hudokeza kauli mbalimbali

za vitenzi.

Mfano: Anacheza — Kutenda; Unachezw a —

Kutendw a; Utachezew a — Kutendew a; Nimemlia —

Kutende a; Wamewasomesh a — Kutendesh a n.k.

Mzizi Kiambishi

cha Kauli

Kiambishi

tamati

maana

Neno jipya Kauli Viambishi

vya kauli

Chez a Cheza Kutenda -a

e a Chezea Kutendea -e-

Pig ian a Pigiana Kutendeana -ian-/-

ean-

iw a Pigiwa Kutendewa -iw-/ew-

Som esh a Somesha Kutendesha -ish-/

esh-

eshw a Someshwa Kutendeshwa -ishw-/

eshw-

Lim ik a Limika Kutendeka -ik-/-

ek-

an a Limana Kutendana -an-

w a Limwa Kutendwa -w-

DHANA YA MZIZI NA SHINA LA KITENZI

Mzizi wakitenzi ni sehemu ya neno

inayobakia mara baada ya kuondoa viambishi vyote

vya awali na tamati katika neno hilo. Mfano: - a-na-

chez-a {-chez-}, m-ku-lim-a {-lim-}

Mzizi funge ni ule ambao hauwezi

kujikamilisha kimaana yaani hauwezi kusimama

kama neno. Mfano; -lim-, -chez-, -imb- n.k.

Mzizi huru ni ule ambao huweza

kusimama kama neno na ukichanganuliwa zaidi

hupoteza maana yake ya msingi. Mfano; Kinu, Kazi,

Arifu, Sali n.k.

Shina la kitenzi ni sehemu ya neno

ambayo huongezwa viambishi fuatishi (tamati) au

nisehemu ya neno ambayo hubakia baada ya

kuondolewa viambishi tangulizi. Mfano:- chez+a =

cheza, lim+a = lima. Sehemu hii ya neno hutumika

kuundia neno jipya. Shina sahili – hili ni shina

ambalo huundwa na mofimu moja tu ambayo ni

mzizi wa neno hilo, huwa ni mofimu huru, Mfano;

Kesho, jana, kitabu, jarida n.k.

Shina changamano – shina hili huundwa

na mzizi na kiambishi tamati maana. Mfano; cheka,

lala, lia, kula n.k.

Shina ambatani – shina hili huundwa na

mofimu mbili ambazo ni huru. Mfano; mwana +

kwenda = mwanakwenda , mbwa + mwitu =

mbwamwitu

UAMBISHAJI NA MNYUMBULIKO WA MANENO

Uambishaji

Uambishaji ni ule utaratibu wa kuongeza

viambishi katika mzizi wa neno, ili kulipa neno

maana ya ziada. AU ni hali ya kubadilishabadilisha

mofimu katika mzizi wa neno ili kuonesha

upatanisho wa kisarufi katika tungo hiyo.

Kiambishi

Kiambishi ni sehemu (mofu) ambayo

huambikwa kwenye mzizi wa neno ili kulipa neno

hilo maana ya ziada. Tunapopachika viambishi

hivyo mwanzoni mwa mzizi wa neno hali hiyo

huitwa ‘uambishaji’ . Uambishaji upo wa aina mbili;

Unyambuaji au unyambulishi: Huu ni aina ya

uambishaji unaosababisha neno kubadilika kutoka

kategoria moja hadi nyingine. Na Mnyambuliko: Ni

aina ya uambishaji ambao huhusisha kurefusha

nenona kuliweka katika hali tofauti za katagoria

ileile.

Uambishaji wa kategoria mbalimbali za maneno

Uambishaji wa vitenzi – Uambishaji wa

vitenzi hujitokeza kwa kutegemea dhima tofauti

tofauti za mofimu kama vile:

i. Viambishi vya nafsi

ii. Viambishi vya njeo

iii. Viambishi vya ukanushi

iv. Viambishi vya urejeshi

v. Viambishi vya hali

vi. Na viambishi vya kujitendea

Mfano: mzizi –lim- unaweza kupachikwa

viambishi hivyo na kuweza kubadilika kidhana kama

ifuatavyo:

A-na-lim-a

Hu-lim-a

U-me-lim-a

Ni-na-vyo-lim-a n.k.

Uambishaji wa majina Uambishaji wa

majina huwa unazingatia upatanisho wa kisarufi

kimofolojia ambao hujikita katika kuangalia alomofu

tofauti zinazowakilisha ngeli moja katika umoja na

uwingi wa majina hayo.

Kwa mfano:

UMOJA WINGI ALOMOFU

m-tu wa-tu M/WA

m-ti mi-ti M/MI

ki-ti vi-ti KI/VI

u-gonjwa ma-gonjwa U/MA

Ø-fisadi ma-fisadi Ø/MA

Ø-kaka Ø-kaka Ø/Ø

Uambishaji wa vielezi Vielezi katika lugha

ya Kiswahili havitokani na kategoria nyingine ya

maneno, bali ni maneno ya kawaida yanayopatikana

katika lugha na si rahisi kupachika mofimu yoyote

katika maneno hayo isipokuwa vielezi vichache

ambavyo hupatikana kwa kupachikwa kiambishi

awali cha namna {ki-} katika kivumishi au nomino

mfano: ki-jinga, ki-janja, ki-toto, ki-raia, ki-puuzi

n.k.

UNYAMBULISHAJI

Ni hali ya kupachika viambishi tamati

katika mzizi wa neno. Mofimu hizo huitwa mofimu

fuatishi.

Unyambulishaji wa kategoria mbalimbali za maneno

ya Kiswahili

i. Viwakilishi. Mfano: Mimi = miye, Sisi = siye,

Ambalo, Ambacho, Ambao, Ambaye n.k.

ii. Majina. Mfano: Nyumba+ni = Nyumbani, Shamba+ni

= Shambani, n.k.

iii. Vivumishi. Mfano: Safi = Safisha, Refu = Refusha

n.k.

iv. Vitenzi. Mfano: Lima-limika-limishwa-limwa-

limiana-limiwa n.k.

Ukitazama kwa makini utangundua

kwamba unyambulishaji mara nyingi hubadilisha

neno kutoka katika kategoria moja na kuipeleka

katika kategoria nyingine.

DHIMA ZA UNYAMBULISHAJI

i. Kuongeza msamiati wa lugha ya Kiswahili.

ii. Kuzalisha kauli mbalimbali za vitenzi vya Kiswahili.

iii. Hupanua maana ya neno.

TABIA ZA VITENZI VYA KISWAHILI

Vitenzi vya Kiswahili huwa na tabia tofauti

tofauti zinazotokana na dhima za mofimu ambazo

hupachikwa katika vitenzi hivyo, hivyo kulingana na

dhima za mofimu, vitenzi vya Kiswahili huwa na

tabia zifuatazo:

i. Kutambulisha nafsi. Mfano: A nayesoma

ii. Kutambulisha tendo. Mfano: Cheza, Lima, Imba n.k.

iii. Kutambulisha wakati. Mfano: U likuja

iv. Kutambulisha hali ya uyakinishi na ukanushi. Mfano:

A nacheka – Ha cheki.

v. Kutambulisha kauli mbalimbali za tendo. Mfano:

cheza-chezwa-chezewa-chezeka n.k.

vi. Kutambulisha hali ya tendo. Mfano: Huimba,

A me kula.

vii. Kuonesha urejeshi wa mtenda, mtendwa na

mtendewa ambao hujidhihirisha katika ngeli ya

nomino iliyotajwa kwa kuzingatia upatanisho wa

kisarufi. Urejeshi huo ni wa O-rejeshi. Katika

urejeshi huo vitenzi hubeba viambishi ngeli vya –O-

isipokuwa kama nomino ni ya ngeli ya kwanza

umoja ambapo hutumia –e- badala ya –O-.

Mfano:

NGELI KIAMBISHI CHA O-

REJESHI MFANO

A-WA -YE- na -O- Aliyepiga / Walio kuja

U-I -O- na -YO- Ulio katwa / Ili yo katwa

LI-YA -LO- na -YO- Lililo chanika / Yali yochanika

KI-VI -CHO- na -VYO- Kilicho vunjika / Vili vyo vunjika

I-ZI -YO- na -ZO- Ili yofungwa / Zili zofungwa

U-ZI -O- na -ZO- Ulio katika / Zili zokatika

U-YA -O- na -YO- Ulio nipata / Yali yo nipata

KU -KO- Kuli kotokea

PA-MU-

KU PO-MO-KO Pale ali poingia / Mule ali motokea /

Kule ali kofunga

ZOEZI

1. Fafanua dhana ya sarufi kisha eleza tanzu

zinazoijenga.

2. Eleza umuhimu wa kujifunza sarufi ya Kiswahili.

3. Onesha tofauti iliyopo kati ya irabu na konsonanti.

4. Eleza maana ya silabi na uoneshe kwa mifano

miundo mitano ya Silabi za Kiswahili.

5. Nini maana ya mofimu? Fafanua aina zake.

6. Bainisha dhima za kila mofimu katika maneno

yafuatayo:

a. Anakula

b. Waliokutafuta

c. Tulipokukosa

d. Nikikukumbuka

e. Aliyempigia

f. Hakufika

g. Huimba

h. Mnavyopendana

i. Amemtukana

j. Ungelifika

7. Nini maana ya uambishaji na mnyumbulkiko wa

maneno? Onesha jinsi dhana hizo zinavyochangia

kukuza lugha.

8. Eleza kauli mbalimbali za vitenzi vya lugha ya

Kiswahili.

9. Pachika viambishi ngeli vya O- rejeshi katika vitenzi

vifuatavyo ukibainisha umoja na uwingi:

a. Chura amekufa

b. Kitabu kimechanika

c. Meza imevunjika

d. Daftari limechanika

e. Simu imeita

f. Ameingia mahali humu

g. Amepitia pale

h. Imevunjiwa kule

10. Neno

Ni silabi au mkusanyiko wa silabi

zinazotamkwa au kuandikwa ambazo huwa na

maana (maana yaweza kuwa ni ya kileksika au

kisarufi).

AINA ZA MANENO

1. NOMINO

Ni aina ya neno ambalo hutaja mtu, kitu,

mahali, hali na kitendo. Mfano; Mwajuma, Kalamu,

Mwanza, Udakitari, Kulima n.k.

Aina za nomino:

Nomino za pekee: Nomino za pekee hutaja

na kutambulisha nomino mahsusi na za kipekee.

Yaani kuwa kitu ni hicho na wala si chengine

chochote. Hizi ni nomino zinazohusisha majina

kama vile ya watu, nchi, miji, mito, milima,maziwa

na bahari. Herufi za kwanza za nomono za pekee

huwa kubwa hata kamanomino hizi zinapatikana

katikati ya sentensi. Mfano; baba, Asha, Tanzania,

Dodoma, Kilimanjaro, Victoria n.k.

Nomino za jamii: Hizi kwa jina jengine

huitwa nomino za jumla. Nomino hizihazibainishi

wazi wazi vitu ambavyo habari zake zinatolewa.

Kwa mfano ikiwa nimtu, mahsusi hatambuliwi.

Haituambii kama ni Kelvin, Tuafu ama

Zawadi.Ikiwani ziwa halitambuliwi kama ni

Michigan , Victoria au Nyasa, yaani hutaja vitubila

kutaja umahsusi wake kama ilivyo katika nomino za

pekee. Hizizinapoandikwa si lazima zianze kwa

herufi kubwa isipokuwa zimetumiwamwanzoni mwa

sentensi au zimetumika kama anuani ya kutajia kitu

kama vileMkuu wa Sheria. Katika mfano huu

‘sheria’ kwa kawaida ni nomino ya kawaida,lakini

hapa inaanza kwa herufi kubwa kwani inataja

anuwani ya kipekee. Mfano wa nomino za kawaida

ni; Mwanafunzi, Mwalimu, Mnyama, Mtazamaji,

Askari n.k.

Nomino za kawaida: Kundi hili la nomino

hutumia kigezo cha uwezekano wakuhesabika

kuziainisha. Hapa tunatofautisha kati ya nomino

zinazowakilisha vitu vinavyohesabika kwa upande

mmoja, na vile visivyohesabika kwa upande

mwengine. Nomino ya vitu vinavyohesabika vitanda,

nyumba, vikombe vitabu kadahlika. Zile

zisizohesabika hurejelea vitu ambavyo hutokea kwa

wingi na haviwezi kugawika, kwa mfano maji, mate,

makamasi, maziwa, moshi, mafuta. Aghlabu nomino

hizo huwa sawa katika umoja na wingi.

Nomino za kitenzi jina: Hizi ni nomino

zinazohusu vitenzi . Huundwa kwa kuongezwa

kiambishi {ku-} cha unominishaji kwenye mzizi wa

kitenzi cha kitendo halisi ili kukifanya kiwe nomino.

Mfano; Kulima, Kucheza, Kuimba n.k.

Nomino dhahania: Hizi ni nomino ambazo

hurejelea vitu vinavyoweza kuhusika na

mwanaadamu kupitia milango ya hisia kama macho,

mapua, masikio vidole na ulimi- yaani vitu ambavyo

haviwezi kushikika, kuonekana, na kuonjeka. Mfano;

Vita, Njaa, Ugonjwa, Shetani, Mungu n.k.

2. VIVUMISHI

Ni maneno ambayohutoa ufafanuzi au

maelezo ya ziada kuhusu jina ili kuitambulisha

vyema.

Aina za vivumishi:

Vivumishi vya sifa: hutoa sifa za nomino /

kiwakilishi cha nomino. Sifa hizi huweza kuwa

nzuri, mbaya au yoyote ile.Mfano; mzuri, mbaya,

mrembo n.k.

Vivumishi vya idadi: vinaweza kujitokeza

katika aina tatu ndogondogo.Vivumishivya aina hii

hutoa taarifa kuhusu idadi ya nomino ambazo

kiwango chakekimetajwa. Mfano; wawili, watano,

wengi, wachache n.k.

Vivumishi vya kumiliki: Ni vivumishi

vinavyoonesha kuwa kitu fulani kina milikiwa na

mtu au kitu chengine. Mfano;yangu, yake, yako,

kwetu n.k.

Vivumishi Vioneshi: Vivumishi vya aina hii

huonyesha mahali au upande kitu kilipo. Vivumishi

vya aina hiihujengwa na mzizi {h} kwa vitu vilivyopo

karibu na mzizi {le} kwa vitu vilivyo mbali. Mfano;

hapa, pale n.k.

Vivumishi vya kuuliza: Hivi ni vivumishi

ambavyo hufafanua nomino kwa kuuliza habari

zake. Hujibu swali “gani? ipi? ngapi?”

Vivumishi vya pekee: Vivumishi hivi huitwa

vya pekee kwa sababu kila kimojawapo huwa na

maana maalumu. Pia kila kimojawapo huchukua

upatanisho wake wa kisarufi kulingana na ngeli

yanomino ambayo kinaivumisha. Mizizi vivumishi

hivi ni -ote, -o-ote, -enye, -enyewe, -ingine, -

ingineo, -ote. Huonyesha ujumla wa kitu au vitu-o-

oteKivumishi cha aina hii kina maana ya “kila”, “bila

kubagua”– enyeKivumishi cha aina hii hutumika

kuleta dhanna ya umilikishaji nomino Fulani. –

enyeweKivumishi cha aina hii hutumika kuisisitiza

nomino fulani.– ingineKivumishi cha aina hii

huonyesha/huonesha ‘tofauti na’ au ‘zaidi ya’ kitu

Fulani. – ingineoKivumishi cha aina hii hutumika

kuonesha/kuonyesha ziadi.

Vivumishi vya A- unganifu: Vivumishi vya

aina hii huundwa kwa mzizi wa kihusishi a-

unganifu. Kihusishi hikihuandamana na nomino

kuunda kirai husishi ambacho huvumisha nomino

iliyotajwaawali. Vivumishi vya aina hii hutumika

kuleta dhanna zifuatazo: -Umilikaji-Nafasi katika

orodha. Mfano; wa kwangu, wa Juma, ya tano ya

Sita n.k.

3. VIELEZI

Maana ya vielezi: Vielezi ni maneno

yanayofafanua vitenzi, vivumishi auvielezi vyengine.

Huweza kuarifu kitendo kilichotendeka kilitendeka

wapi , namnagani na hata mara ngapi?

Aina za vielezi

Vielezi vya namna au jinsi. Vielezi vya

namna hii huonyesha jinsi au namna kitendo

kilivyotendeka. Vielezi vyanamna vipo vya aina

kadhaa.

Vielezi vya namna halisi

Hivi ni vielezi vinavyotumia maneno ambayo

kimsingi yana sura ya vielezi moja kwa moja katika

uainishaji wa aina za maneno. Mfano; kuimba sana.

Vielezi vya namna mfanano

Hivi ni vieleziambavyo hutumika kufananisha

vitendo na vivumishi au nomino mbalimbali.

Hujengwa kwa kuongeza kiambishi (ki-) au

kiambishi (vi-). Viambishi hivi hujulikana kwa jina la

viambishi vya mfanano.Ulifanya vizuri kumsaidia

mwanangu.

Vielezi vya namna vikariri

Hivi nivieleziambavyo hufafanua vitenzi kwa

kurudiarudia neno moja mara mbili.Mfano; polepole,

harakaharaka.

Vielezi vya namna hali

Hivi nivieleziambavyo hufafanua juu ya kitendo

kilichotendeka kimetendeka katika hali gani. Mfano;

kivivu, kibabe, kizembe, kipole n.k.

Vielezi vya namna ala/kitumizi

Hivi nivielezi vinavyotaja vitu ambavyo hutumika

kutendea kitendo. Mfano; kwa kisu, kwa kalamu n.k.

Vielezi vya namna viigizi.

Hivi vinaelezea zaidi jinsi tendo lilivyofanyika kwa

kuigiza au kufuatisha sauti inayojitokeza wakati

tendo linapofanyika au kutokea. Mfano; alimpiga

paaaah!

Vielezi vya idadi. Vielezi vya namna hii

huonyesha kuwa kitendo kilitendeka mara fulani au

kwa kiasifulani. Mfano; amempiga mara mbili.

Vielezi vya mahali. Vielezi vya namna hii

huonyesha mahali ambapo kitendo

kinatokea.Huweza kudokezwakwa viambishi au kwa

maneno kamili. Mfano; amekaa jikoni.

Vielezi vya wakati:Vielezi vya namna hii

huonyesha wakati wa kutendeka kwa

kitendo.Huweza kutokeakama maneno kamili au

hodokezwa kwa kiambishi {po.}Mfano; alimkaribisha

alipokuja.

4. VITENZI

Kitenzi ni neno linaloeleza jambo

lililotendwa au lililotendeka. Kitenzi huarifu

lililofanyika au lililofanywa na kiumbe hai chochote

kinachoweza kutenda jambo. Kitenzi cha Kiswahili

huundwa na mzizi pamoja na viambishi vyenye

uamilifu wa aina tofauti.

AINA ZA VITENZI

Vitenzi vikuu (T): Vitenzi vikuu ni vile

ambavyo hubeba ujumbemuhimu wa kiarifu cha

sentensi. Mfano; Mtoto amekuja.

Vitenzi visaidizi: Hivi hutoa taarifa ya

kusaidia vitenzi vikuu. Hutoa taarifa kama vile

uwezekano , wakati, hali n.k. Vitenzi visaidizi daima

hutumika na vitenzi vikuu, ndivyo vinavyobeba

viambishi vya wakati. Mfano; Alikua anacheza,

Huwa namfurahia.

Vitenzi visaidizi huweza kupachikwa urejeshi wa

nomino na kusaidia kuifafanua nomino hiyo. Mfano;

motto aliyekua anacheza. Virejeshi hivyo ni kama; -

ye-, -yo-, -o-, -lo-, -cho-, -wo- n.k

Vitenzi vishirikishi: Hivi ni Vitenzi ambavyo

hufanya kazi ya kuunga sehemu mbili za sentensi.

Havichukui viambishi vya nafsi, njeo ama

hali.Vitenzi vishirikishi ni vya aina mbili, ambavyo

nikitenzi kishirikishi “ni” cha uyakinishi na kitenzi

shirikishi “si” cha ukanushi.

Kazi za kitenzi kishirikishi

- kushirikisha vipashio vingine katika sentensi

- kuonesha tabia fulani iliyopo au isiyokuwepo ya

mtu fulani au kitu fulani

- kuonyesha cheo au kazi anayofanya mtu

- kuonyesha sifa za mtu

- kuonyesha umoja wa vitu au watu

- kuonyesha mahali

- kuonyesha umilikishi wa kitu chochote.

5. KIWAKILISHI

Kiwakilishi ni aina ya neno linaloweza kutumika

badala ya jina . AINA ZA VIWAKILISHI Viwakilishi

vya kuuliza/viwakilishi viulizi ambavyo huashiriwa

na mofu / kiambishi {-pi} ambavyo katika tungo

hutanguliwa na kiambishi ngeli cha jina husika.

Mfano- Mtoto yupi Wiwakilishi vya urejeshi

ambavyo vinajengwa na shina amba pamoja na

vipande vidogo vidogo –ye-, -o-, -cho-, vyo, lo, po,

mo, ko n.k ambavyo vinachaguliwa kilingana na

ngeli ya majina yanayorejeshwa navyo. Viwakilishi

vya idadi: Viwakilishi hivi hutuarifu kuhusu idadi ya

nomino hiyo huweza kuwa kamili (halisi) au ya

jumla. Mfano; Wengi wamekuja Viwakilishi vya

pekee:-Hivi ni aina ya vivumishi vya pekee

kuwakilisha nomino. Hufuata sheria za upatanisho

za nomino zinazowakilishwa. Viwakilishi vya A-

unganifu:-Viwakilishi hivi huundwa kwa kihisishi

cha A-unganifu kusimamia nominoiliyomilkiwa,

inayochukuwa nafasi fulani katika orodha au nomino

ya aina fulani.Kihisishi a-unganifu huandamana na

nomino kuunda kirai husishi ambacho

husimamamahali pa nomino.

6. VIUNGANISHI

Ni maneno, kikundi cha maneno au kiambishi

chenye kuunganisha maneno, kirai, kishazi au

sentensi.Dhima ya kiunganishi ni kuunga vipashio

viwili au zaidi vyenye hadhi sawa kisarufi. Aina za

viunganishi: · Viunganishi huru: hivi ni viunganishi

vinavyosimama pekee katika tungo, katikati ya

vipashio vinavyo ungwa. Hujumuisha: - -Viunganishi

nyongeza/vya kuongeza. Mfano; Tena,Na,Zaidi ya

n.k. - Viunganishi vya sababu/visababishi. Mfano;

Kwa kuwa,kwa sababukwa vile, kutokana na, n.k. -

Viunganishi linganishi/vya kinyume. Mfano; Ingawa,

Japokuwa, Lakini n.k. - Viunganishi vya wakati.

Mfano; kasha, baadaye, Halafu, Baada ya n.k. -

Viunganishi vya masharti. Mfano; Kama, Ikiwa,

Iwapo n.k - Viunganishi vihusishi Mfano; Cha, La,

Wa, Za n.k. · Viunganishi tegemezi: Ni viambishi

ambavyo hutiwa katika kitenzi cha kishazi tegemezi

ili kukiunga na kitenzi kikuu cha kishazi huru

ambavyo kwa pamoja huunda sentensi

changamano au shurtia. Mfano; -ye-, -po-, -ki-, -

cho- na -nge-.

7. VIHUSISHI

Ni maneno ambayo huonyesha uhusiano uliopo

baina ya neno moja na jengine.Vihusishi aghlabu

huonyesha uhusiano kati ya nomino au kirai nomino

na maneno mengine. Mambo mbalimbali

yanayoweza kuonyeshwa na vihusishi - huonyesha

uhusiano wa kiwakati - huonyesha uhusiano wa

mahali - huonyesha uhusiano wa kulinganisha -

huonyesha uhusiano wa umilikaji - huonyesha

uhusiano wa sababu/kiini Aina za vihusishi -

vihusishi vya wakatiMfano; kabla ya, baada ya n.k -

vihusishi vya mahaliMfano; chini ya, juu ya, ndani

ya, mbele ya n.k. - vihusishi vya ulinganishi/ vya

kulinganisha Mfano; kuliko, zaidi ya n.k. -vihusishi

vya sababu/ kusudi/nia Mfano; kwa sababu ya, kwa

ajili ya n.k. -vihusishi vya ala (kifaa)-Mfano; kwa -

vihusishi vimilikishi Mfano; cha, za n.k. -vihusishi

vya namna/jinsi/hali Mfano; moto wa kuotea mbali,

macho ya mviringo Matumizi ya ziada ya kihusishi

“kwa” -kihusishi hiki huonyesha mahali au upande -

kihusishi hiki huonyesha sababu au kisababishi cha

jambo -kihusishi hiki huonyesha wakati -kihusishi

hiki huonyesha sehemu Fulani ya kitu kikubwa -

kihusishi hiki hutumika kuonyesha ‘nia ya pamoja

na’ -Kihusishi hiki huonyesha jinsi kitendo

kilivyotendeka

Yuri Zimin, 2015

Источник: http://e-kayumba.blogspot.com/(1)

http://e-kayumba.blogspot.com/(2)

http://e-kayumba.blogspot.com/(3)

http://e-kayumba.blogspot.com/(4)

• Tweet
• Share
• Share
• Share
• Share